Сарапшылар 2019-2020 жылдары орындалған алдын ала барулар қорытындылары бойынша ұлттық алдын алу тетігі (ҰАТ) қатысушыларының жинақталған баяндамасын таныстыру барысында қазақстандағы тергеу изоляторларында болып жатқан оқиғаларды талқылады. ҰАТ Үйлестіру кеңесінің мүшесі, Ақтөбе облысы бойынша ҰАТ қатысушылары тобының жетекшісі Әсия Нұрпейісованың айтуынша, 2019-2020 жылдар аралығында ҰАТ қатысушылары тергеу изоляторларына 61 рет барған, деп хабарлайды kazlenta.kz адам құқықтары ұлттық орталығының баспасөз қызметіне сілтеме жасап.
Әсия Нұрпейісова тергеу изоляторларындағы жағдай іс жүзінде өзгермейді, барулар қорытындылары бойынша ұсынымдар мекемелердің осы түрімен ішінара ғана орындалатынын атап өтті. Алдыңғы жылдардағыдай, Адам құқықтарының бұзылуының негізгі саны ұстау жағдайларына байланысты.
А.Нұрпейісованың пайымынша, қамауда ұстау орындары көп және антисанитарлық жағдайлары бар тұруға жарамсыз ескі ғимараттар.
"Мекемелер мен ҚАЖ департаменттерінің басшылығы ұстау шарттарын халықаралық стандарттар мен ұлттық заңнама талаптарына сәйкес келтіру бойынша негізінен косметикалық жөндеу жүргізу есебінен шаралар қабылдауда, бірақ жүйелі мәселелер назардан тыс қалып отыр", - деп атап өтті спикер.
Тергеу изоляторларының материалдық-техникалық жағдайы туралы айта отырып, сарапшы барлық изоляторларда мүмкіндігі шектеулі адамдарды ұстауға арналған камералар жоқ екеніне назар аударады. Жиһаздың шамадан тыс тығыздығы, жетіспеуі және тозуы байқалады.
Ұстау жағдайларының өрескел бұзушылықтарының ішінде жасанды және табиғи жарықтың жеткіліксіздігі, желдеткіштін болмауы, камераларда тазалықты сақтау үшін қажетті құралдардың жоқтығы, жылыту жүйесінің ақаулығы және басқа да ұқсас мәселелер бар.
"Бұл бұзушылықтарды ҰАТ қатысушылары жылдан жылға тіркейді. Бұл мәселелерді жою үлкен қаражатты қажет етпейді және мекеме басшылығы бюджетті үнемдеу есебінен шешілуі мүмкін", - деді Әсия Нұрпейісова.
Тергеудегі және сотталған адамдардың шағымдарының басым бөлігі қызмет көрсету сапасының төмендігі, медициналық қызмет көрсетуге қол жетімділіктің болмауымен байланысты. Елеулі бұзушылықтардың қатарына спикер медицина кадрларының жинақталмауы, сырттай қарап-тексеруді және дәрі-дәрмектермен толық қамтамасыз етпеуін, медицина қызметкерінің шақыруын елемеуді, үздіксіз емдеуді талап ететін жағдайы нашар адамдарды емдеуге бақылаудың болмауын жатқызады.
Сонымен қатар, оқшаулағыштардағы тамақтану негізінен сапасыз, сондықтан көпшілігі үй тағамдарын тамақтануды жөн көреді. Көбінесе темекі шекпейтін камераларда бөлек орналастыру қамтамасыз етілмейді.
"Барлық камераларда, әдетте, күдіктілер мен айыпталушылардың міндеттері бар ақпараттық стендтер бар, бірақ олардың заңды құқықтары туралы ақпарат жоқ.
Мекеме әкімшілігі мен тергеудегі/сотталған адамдар арасында кері байланыстың жоқтығын куәландыратын фактілер бар. Мекеме қызметкерлері арасында жүргізілген түсіндіру жұмыстарына қарамастан, қызметкерлер тарапынан азаптаулар, зорлық-зомбылық және басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын іс-әрекеттер, адамды жазалау орын алуы мүмкін. Бірқатар мекемелерде мекеме әкімшілігінің іс-әрекеттеріне құпия шағым беруге арналған жәшіктер жоқ", - деп атап өтті ҰАТ Үйлестіру кеңесінің мүшесі.
Осылайша, Нұрпейісованың пікірінше, қазіргі замандағы жағдайлар пенитенциарлық мекемелердің қызметін сындарлы зерттеу арқылы ҚР Қылмыстық-атқару жүйесін реформалауды жеделдетуді талап етеді.
Сарапшы уәкілетті органдарға 2021 жылға арналған ұсынымдар ұсынды:
1) Мекемелер үшін ғимараттар салу мәселелерін шешу;
2) ҚР ҚАК жаңа 7 – бөліммен толықтырылсын - "Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары";
3) азаматтық Денсаулық сақтау мамандарын олардың еңбегін ынталандыру жолымен тарту тетігін әзірлеу
4) нормативтік құқықтық актілерде бас бостандығынан айырылған адамдарды азаптаудан қорғаудың негізгі кепілдіктерін жазу:
- ұсталған адамның өзінің ұсталғаны туралы өз таңдауы бойынша үшінші тарапқа хабарлау құқығы
- адвокатқа қол жеткізу құқығы;
5) өз таңдауы бойынша дәрігерді қарау құқығын іске асыру мүмкіндігін беруге міндетті;
6) қылмыстық талқылаудың барлық кезеңдерінде полицияның немесе прокуратураның араласуынсыз тәуелсіз медициналық куәландыруға рұқсат етуге, бас бостандығынан айыру орындарына түскеннен немесе олардың арасына ауыстырғаннан кейін бас бостандығынан айырылған адамдарды тәуелсіз медициналық тексеруді көздеуге міндетті;
7) қамау орындарында медицина қызметкерлерінің шынайы тәуелсіздігін ҚР ІІМ-нен ҚР Денсаулық сақтау министрлігіне ауыстыру жолымен қамтамасыз етсін.
Естеріңізге сала кетейік, ҰАТ азаптауды және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерін анықтау және алдын алу мақсатында жабық Мемлекеттік мекемелерге қоғамдық бақылаудың бір түрі болып табылады.
ҰАТ жұмысына тартылған сарапшылардың міндеті – адамдарды қоғамнан оқшаулау орындарына тұрақты бару және адамдардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына мониторинг жүргізу. 2020 жыл БҰҰ Даму Бағдарламасының (БҰҰДБ) және басқа да халықаралық ұйымдардың қолдауымен Адам құқықтары жөніндегі уәкіл кеңсесі үйлестіретін Қазақстандағы ҰАТ қызметінің жеті жылдық кезеңінің тиімділігін атап өтті.
ҰАТ қатысушылары баратын мекемелерге тергеу изоляторларынан басқа түрмелер, полиция учаскелері, наркологиялық диспансерлер, жетім балаларға арналған Денсаулық сақтау ұйымдары, 1, 2-топтағы қарттар мен мүгедектерге арналған арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталықтары және т.б. кіреді.
2019-2020 жылдары ҰАТ қатысушылары Қазақстандағы жабық мекемелердің барлық түрлерін қамтитын 1012 алдын ала барулар өткізді.