2022 жылдың соңғы жұмыс күндерінде парламент мәжілісі «ҚР-дағы цифрлық активтер туралы» заң жобасына түзетулер қабылдады. Нормативтік құқықтық акт Қазақстанда қалыптасып келе жатқан криптоиндустрия үшін ауыртпалық жүктейді, деп хабарлайды ranking.kz-ке сілтеме жасаған kazlenta.kz
Заң жобасы күшіне енгеннен кейін майнинг фермалар мен криптовалюта өндірушілер жұмысқа лицензия алу міндетті. Олар корпоративтік табыс салығын төлеуге кірісуі керек. Сонымен қатар, электр қуатының тапшылығы жағдайында криптофермалардың елдің ортақ энергетикалық жүйесіне қосылуына тыйым салынады. Заң жобасы мәжіліс отырысында жобаны таныстыру барысында егжей-тегжей айтылды.
Қазақстандағы криптоиндустрия дамуының тарихы ерекше. Әу баста майнерлер Қазақстанға инвестициямен келді, фермалар сала бастады, цифрлық валюта өндірісінің көлемін ұлғайтты. Содан кейін ғана үкімет олардың жұмысын заңмен реттей бастады. Бұдан екі жақ та зардап шекті: криптофермалардың энергия тұтынуының өсуіне байланысты блэкауттан ел зардап шексе, майнерлер электр қуатыны мен интернеттің мәжбүрлі өшірілуіне тап болды.
Қазақстандағы алғашқы ірі майнингтік компаниялардың қызметі 2018 жылы басталды. Бірақ цифрлық майнинг саласында жұмыс істейтін компаниялардың саны туралы ресми статистика Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (ЦДИАӨМ) мұндай фирмалардың есеп беруі туралы тиісті ережелер қабылданғаннан кейін 2021 жылы ғана жинай бастады. ЦДИАӨМ бұл деректерді 2021 жылдың соңғы он күндігінде ғана жариялай бастады.
Ведомствоның мәліметінше, 2021 жылдың қазан айында елде цифрлық майнингпен айналысатын бар болғаны 27 компания тіркелген. 2022 жылдың желтоқсан айының ортасына қарай «ақ» майнерлердің саны 11 есе өсіп, 297-ге жетті. Бұған жұмыс істеп жатқан майнерлер де, министрлікке өз қызметінің басталғаны туралы хабарлағандар да кіреді. Сонымен қатар, Цифрлық даму министрлігі data орталықтары мен майнинг инфрақұрылымымен қамтамасыз ететін басқа да компанияларды бөлек санай бастады. Өткен жылдың желтоқсанында мұндай фирмалар саны 60 болды (оның 27-сі майнингпен де айналысады). Өткен жылдың соңында салада барлығы 330 бірегей қатысушы болды.
Министрліктің статистикасын ҚР Ұлттық статистика бюросының ресми деректерімен салыстыруға болмайды, өйткені қызмет түрлерінің ұлттық классификаторында (ҚТҰК) майнингтің жеке коды әлі бөлінбеген. Көптеген компаниялар 63111 коды бойынша тіркелген (қосымша орналастыру, қолданбалы бағдарламалар және осыған қатысты қызметтер). Бұл тармақ қызметтердің кең ауқымын қамтиды және салалық қызметке жатпайды.
ҚР Ұлттық статистика бюросының бизнес тізіліміндегі және басқа да ашық деректер қорындағы 330 кәсіпорынды тексере келе, олардың көпшілігі үшін майнинг негізгі емес, қосымша қызмет түрі деген қорытындыға келуге болады. Кеншілерді көлеңкеден шығару науқанынан кейін майнинг жабдықтар бар екені туралы ақпаратты тек өнеркәсіптік криптофермалар ғана емес, сонымен қатар шағын СЭС және КЭС, логистикалық компаниялар, жарнама агенттіктері, ауыл шаруашылығы компаниялары, тіпті жол бойындағы қызмет иелері де бере бастады.
Географиясы бойынша «ақ» майнерлердің көбі екі ірі мегаполисте — Алматы мен Астанада орналасқан: сәйкесінше 115 және 100. Кәсіпорындар саны бойынша үшінші орында Жамбыл облысы (22). Дегенмен, майнерлер саны бойынша көп болғанымен, қуаттылық көлемі аз болуы мүмкін. Мысалы, майнерлер саны аз болса да, Павлодар облысы қуаттылық жағынан бірінші орында. Мұнда ТМД-дағы ең ірі криптоферма — Enegix жұмыс істейді. Екібастұз маңындағы өнеркәсіп алаңының аумағында 180 МВт тұтынатын 50 мың арнайы майининг құрылғысы жұмыс істейді.
Біз саладағы ірі компаниялардың салық есептілігінің динамикасын қадағаладық. Өткен жылғы көрсеткіштерге сүйенсек, олар салық міндеттемесін айтарлықтай арттырған. Enegix data орталығы 2022 жылы бюджетке 2021 жылмен салыстырғанда 19% көп, яғни 164,5 млн теңге салық аударған. «AlSolutions» ЖШС салық төлемін 9 есе көбейтіп 344,2 млн теңгеге, «BCD Company» ЖШС — 5 есе көбейтіп 296,6 млн теңгеге, «KZ Systems» ЖШС — 8 есе арттырып, 252 млн теңге жеткізген.
Бұл компаниялар 2023 жылы да осындай табысты бола ма? Жаңа заң күшіне енгеннен кейін майнерлер күрделі мәселеге тап болады — елдің ортақ электр жүйесіне қосылуға тыйым салынады. Парламент мәжілісінің 2022 жылғы 26 желтоқсандағы отырысында жарияланған мәліметтерге сүйенсек, майнерлер енді электр қуатын тек күрделі және үнемді жолдармен ала алады. Оның бірнеше әдісі бар. Бұл энергияны басқа елдерден импорттау, тәуелсіз өндіру, «жасыл» ЖЭК станцияларына қосылу немесе энергия жүйеде артық болған жағдайда ғана және тек нарықтық бағамен «Қазақстан электр энергиясы нарығы мен қуаттылығы операторы» АҚ ортақ энергетикалық нарығының аукционы арқылы сатып алу. Кім жоғары баға ұсынса, сол «артық» электр қуатын сатып ала алады.
Артық және жаңартылатын энергия көздері есебінен майнерлердің қажеттіліктерін жабу мүмкін бе? Бұл сұрақтың жауабын криптофермалардың электр энергиясын тұтыну үлесін осы екі көрсеткішпен салыстыру арқылы табуға болады. Есептеу кезінде біз майнерлердің энергия тұтынуының жылдық үлесін негізге аламыз. Ол 7%. Бұл көрсеткішті парламент мәжілісінің депутаттары мәлімдеді. «Қазақстан электр энергиясы нарығы мен қуаттылығы операторы» АҚ деректеріне сүйенсек, 2021 жылғы қазаннан 2022 жылғы қазанға дейінгі аралықта елде алты ай бойы электр энергиясы артық болған (0,58%–1,96%). Қалған жарты жылда ҚР-да электр қуатының тапшылығы тіркелді. Осылайша, криптофермалар болашақта артық электр энергиясын көре алмайды.
Сондай-ақ жаңартылатын энергия есебінен өз қажеттіліктерімізді толығымен жабу да мүмкін болмайды. Күн, жел және биогаз қондырғыларының иелері майнерлерге ғана электр энергиясын жеткізуге тікелей келісімшарт жасасты дегеннің өзінде, электр энергиясы аздық етеді. Өйткені, жаңартылатын энергия нысандарының жалпы үлесі ҚР-да өндірілген энергияның жалпы көлемінің небәрі 4,1%-ын құрайды.
Майнерлер үшін қуат жетіспеушілігінің салдары туралы ҚР-дағы Блокчейн және дата орталықтар салалық қауымдастығы басшысы Алан Дорджиев «Ашық НҚА» сайтында заңнама өзгерістерін талқылау кезінде айтты. Қолданыстағы «ақ» майнерлерді алынған энергия көлемінде шектеу жобасы туралы түсініктемелерде Дорджиев бұл шектеулерді енгізу Қазақстанда цифрлық майнингті тоқтатады деп жазды. «Цифрлық майнингке жеткізілетін электр қуатын азайту қазақстандық майнерлер үшін өте қомақты қаржылық шығындарға әкеліп қана қоймайды, сонымен қатар қазірдің өзінде 80 млрд теңгеден асатын шетелдік инвестицияны қайтаруды мүмкін емес етеді», — деді ол.