2021 жылы 10 қаңтарда Қазақстан Республикасында мәслихаттар мен Парламент Мәжілісіне сайлау өткізу жоспарланған. Сайлау науқынына да ындық жұмыстары да басталып кетті. Биылғы Маслихат сайлаулары алғаш рет пропорционалды жүйемен жүргізілетін болғандықтан партиялардың белсенділігі де арта түсетінін күтіп отырмыз.
Жалпы 2020 жылы көршілес елдердің көбісі осы науқанды бастан кешірді. Әр елдің тәжірибесі ерекше. Жуырда ғана Беларуссия мен Қыоғызстандағы сайлау нәтижелері халықтың көтерілуіне әкеліп соқты. Достастық елдерінде өткен сайлаулар қандай-да бір түрде біздің елдің азаматтарының жағдайына және көңіл-күйіне белгілі бір әсер етеді. Бірінші кезекте ішкі саяси тұрақтылық пен саяси жүйенің тұрақтылығын сақтау үшін билік мұнымен есептесуге және жедел режимде қайта құруға мәжбүр. Сондықтан бұрынғы Одақтас республикаларда сайлау процесіне байланысты қандай процестер жүріп жатқанын түсіну өте маңызды.
Соңғы 10 жылда Украина түрлі-түсті революциялардың түрлі саяси технологияларының «ағымын» талдау объектісі ретінде сарапшылар қауымдастығының назарын аударды. Бұдан не шығады және нәтижесінде қарапайым сайлаушылар не алады деген сұрақтарға Украинаның соңғы сайлауын талдау арқылы түсініп көрейік.
Украинада 25 қазанда жергілікті сайлау өтті. Олардың нәтижелері бойынша облыстық, қалалық, аудандық және ауылдық кеңестердің жаңа құрамдары анықталуы керек.
Жергілікті сайлаулар нәтижесі бойынша: облыстық, Киев және Севастополь қалалық кеңесінің 1780депутаты, аудандық кеңестің 5366депутаты, қалалық кеңестің 11124депутаты, аудандық кеңестер бөлінісі бар қалалардағы 562аудандық депутат, ауылдық кеңестердің 10284депутаты, 14006депутат ауылдық кеңестерге, 370қала әкімі, 428ауыл әкімі, 623ауыл әкімі сайлануы керек.
Сайлауға аз уақыт қалғанда жарияланған «Рейтинг» украин социологиялық қызметінің зерттеу нәтижелері бойынша 2020 жылдың қазан айында респонденттердің 23,4% -ы алдағы дауыс беру кезінде бір немесе бірнеше аймақтық немесе қалалық кеңестерге қатысатын жергілікті саяси жобаларды (аймақтық партияларды) қолдауға ниетті екендіктерін мәлімдеді.
Жалпы Украинаның орталық Сайлау комиссиясының мәліметі бойынша 361 партия тіркелгенін айтып өту керек.
Экзит-полл нәтижелері бойынша қазіргі аймақтық әкімдер мен басшыларға сайлаушылардың айтарлықтай жоғары қолдауы және президент Владимир Зеленскийдің «Слуга народа» партиясынан үміткерлердің нақты сәтсіздіктері байқалады.
Билік басындағы партия мүшелері болып табылмайтын кандидаттардың осы сайлауда алға шығып кетуінің себебі – пандемия кезінде атқарған сапалы жұмыстарының нәтижесі. Дағдарыс жағдайында өз аумақтарында сенімді жұмыс жасап, басқару менеджментін сапалы жүзеге асырғандарының көрінісі. Сонымен қатар «Слуга народа» партиясының көп аймақтарда жеңіліске ұшырауы бұл халықтың популистік уәделерден шаршағандығының белгісі, халық айтылған сөзге емес, жасалған істерге сенетінің көрсетті.
Савик Шустердің (ресейлік және украиналық журналист және тележүргізуші) студиясының экзит-поллдарының нәтижелері бойынша Киевтің қазіргі мэрі Виталий Кличко (өзінің «Удар» сайлау алды блогы) шамамен 46% дауысқа ие болды. Жақын бәсекелестер 9% -дан өте алмады. Қаланың қазіргі мэрі Геннадий Кернес (өзінің сайлау алдындағы «Кернес блогы - табысты Харьков») Харьков мэрін сайлауда көш бастап тұр, оған қала тұрғындарының 57,9% -ы дауыс берді. (Кесте 1)
Кесте 1. Савик Шустер студиясының экзит-поллдарының нәтижелері
Қала мэрін сайлау | Қалалық Кеңес |
Киев | |
| • Виталий Кличко (действующий мэр, УДАР) – 45,93% • Александр Попов (ОПЗЖ) – 9,62% • Ирина Верещук ("Слуга народа") – 8,53% | • УДАР – 19,74% • "Европейская Солидарность" – 17,76%, • "Слуга народа" – 10,28%, |
Львов | |
| • Андрей Садовой (действующий мэр, "Самопомич") – 41,12% • Олег Синютка ("Европейская Солидарность") – 27,38%, • Руслан Кошулинский ("Свобода") – 9,98% | • "Европейская Солидарность" – 30,74%, • "Самопомич" – 24,12%, • "Голос" – 9,78% |
Харьков | |
| • Геннадий Кернес (действующий мэр, "Блок Кернеса – успешный Харьков) – 57,9% • Александр Фельдман ("Оппозиционная платформа – за жизнь") – 12,12% • Алексей Кучер ("Слуга народа") – 11,98% | • "Блок Кернеса – успешный Харьков" – 39,52% • ОПЗЖ – 16,99% • "Слуга народа" – 12,39% |
Одесса | |
| • Геннадий Труханов (действующий мэр, партия "Доверяй делам") – 34,40% • Николай Скорик (ОПЗЖ) – 17,93%, • Олег Филимонов ("Слуга народа") – 13,75% | • "Доверяй делам" – 23,77%. • ОПЗЖ – 22,38%, • "Слуга народа" – 15,95% |
Сарапшылар мен барлық социологиялық сауалнамалар, Украинаның Орталық сайлау комиссиясының үнсіздігіне қарамастан, «Слуга народа» президенттік партиясының жеңіліске ұшырағанын айтады. Зеленскийдің партиясының әсіресе елдің ірі қалаларында жеңілгені нақтыланған – «Слуга народа»партиясының өкілдері қазіргі әкімдер мен басқа кандидаттарға жеңіліп қана қоймай, тіпті аз жерлерде екінші, тіпті үшінші орындарға ие болды.
Жоғарыда көрсетілген кестеге сәйкес Украинаның ірі қалаларында ел Президентінің партиясы 3-ші орнынан жоғары көтерілмеген, тіпті Львов қаласында алғы үштікке де кірмеген.
Сарапшылардың пікірінше, Зеленскийдің «Слуга народа» партиясының жергілікті билік органдарына сайлауда сәтсіздікке ұшырауының басты себебі - бұл партияның халқы сайлауда бұрын-соңды болмаған сенімге ие болғанына қарамастан, жартылай, шешілмеген саясат және сайлау алдындағы уәделердің орындалмауы.
Зеленский экономикалық салада бірқатар реформалар жүргізуге уәде берді. Атап айтқанда, табыс салығын алып қойылған капиталға салықпен ауыстыру жоспарланған болатын. Бұл заң ешқашан қабылданған емес.
Украина азаматтарының аймақтарды дамытуға бағытталған аймақтық саяси жобаларды қолдауы туралы мәліметтер қазақстандық «НұрОтан» партиясының праймеризі кезінде анықталған тенденцияны растайды - Украинаның да, Қазақстанның да азаматтары нақты елді мекендердің, аудандардың қажеттіліктерімен байланысты прагматикалық, қолданбалы мақсаттар мен міндеттерге көбірек қызығушылық танытады.
Сонымен Украинадағы сайлаудың алдын-ала қорытындылара Зеленскийдің екі жылдық президенттілігінің нәтижесі деп айтсақ та болады.
Экономикадағы жағымсыз тенденциялар: сыртқы қарыз, ұлттық валюта бағамы, ЖІӨ-нің төмендеуі және т.б. Саясаттағы компетентсіздік, мемлекеттік басқаруға жаңадан келгендер, популизм не әкеледі?
Халық популизмге сенуден қалды. Әдемі сайлауалды бағдарламасына еріп Президентін таңдаған Украина екі жыл уақыт өткен соң басымдықтарын қайта қарай бастады. Бос уәделерден гөрі сенімді жұмыс нәтижесін таңдауды жөн көрді.
Зеленский уәде етілген бірқатар экономикалық реформаларды сол күйі жасаған жоқ. Өзінің инаугурациялық сөзінде басты міндет ретінде Донбасстағы соғысты тоқтату деп көрсеткен, алайда бұл шиеленстің шешімі әлі де жоқ. Сондай-ақ 2013-2014 жылдары Майдан кезінде Киев орталығында адамдардың атылуы бойынша, 2014 жылғы 2 мамырда Одесса кәсіподақтар үйінде адамдарды өлтіру ісі бойынша тергеу жүргізуге уәде берген еді. Киевтегі оқиғалар бойынша да, Одесса оқиғасы бойынша да бірегей шешім шыққан жоқ.
Зеленский коммуналдық қызметтердің тарифтерін төмендетуге уәде берді, бірақ ол қызметке кіріскеннен кейін, керісінше, тарифтер көтеріліп кетті
Кадр саясатындағы қателіктердің мысалдары: өткен жылы 95 Квартал студиясының бұрынғы заңгері елдің бас прокуроры бола жаздады. Соңғы муниципалдық сайлаулардың нәтижелері, президенттің уәделерін орындамау нәтижесінде шешуші аймақтардағы «Слуга народаның» жеңілісі.
Зеленскийді барша олигархатрдың қолдаушысы деп айыптау да сайлаушылардың президенттік партияға қарсы қалауы мен таңдауына айтарлықтай әсер еткен сияқты:
- Олигарх Коломойский Зеленскийдің президенттікке көтерілуінің негізгі пайда алушысы ретінде;
- Монакодан іскер және кеденнің экс-бастығы Валерий Хорошковскийдің (Интер-дің тең иесі) Украинаға оралуы түріндегі олигархиялық қайта өрлеу;
- Украинаны пандемия кезінде құтқаруға шақырылған 14 олигархтың арасында сөзбе-сөз бөлінуі;
- Ірі бизнес - бұл пандемия қаупімен күресте биліктің жалғыз тірегі. Нәтижесінде, кейбір аймақтарда олигархтардың көмегі жергілікті билікпен жанжал түрінде жанама әсерлерге әкелді.
Осыған ұқсас көптеген мысалдар бар. Олигархиялық қайта өрлеудің тағы бір белгісі - бұл жаңа кадр саясаты. Жаңа үкіметте сол немесе басқа олигархиялық лагердің мүдделерін білдіретін өте ірі бизнестің менеджерлері бар. Мысалы, премьер-министр Денис Шмигал жақында DTEK Ахметовте жұмыс істеді. Энергетика министрлігінің қазіргі басшысы Ольга Буславец пен оның председателі Алексей Оржель DTEK-ке селективті көзқараспен айыпталды. Немесе Горький Петрашконың Экономика министрлігінде және АПИ-де «Укрландфарминг» ауылшаруашылық холдингінің топ-менеджері Олег Бахматюктің күтпеген тағайындалуы. Айтпақшы, Бахматюктің өзі Украинада көптен бері пайда болмады. Ол Ұлттық Банктің Бахматюкке Ұлттық Банктің қайта қаржыландыруының 1,2 миллиард грнын алып қою туралы Ұлттық Банктің бұрынғы шенеуніктерімен сөз байласты деп күдіктелуде.
Олигархтарға арқа сүйеу - бұл президент Зеленскийдің мәжбүрлі қадамы немесе қатынастардың мақсатты форматы - кез келген жағдайда сайлаушыға бірінші немесе екінші аргумент ұнамаған сияқты.
Егер де сайлаудың алдын-ала нәтижелерін қарайтын болсақ жеңіске бұрыннан келе жатқан саясаткердер мен берік қызметкерлер жоғары дауыс иелері атанып отыр, яғни қоғам тұрақты жүргізілген жұмысты бағалай бастағаны.
Украинадағы жергілікті сайлау - посткеңестік мемлекеттердің саяси құрылуы үшін маңызды белгі. Популизм трендке енген жоқ. Адамдар ақ пен қараны ажыратып үйренді. Пандемиялық дағдарыста өмір сүру қарапайым сайлаушыны өзгертті. Оның таңдауы қазіргі кезде біліктілік, жауапкершілік, нақты міндеттер, оларды жүзеге асырудың нақты жағдайлары сияқты қасиеттердің болуымен байланысты. Бұл, алысқа қарап айтылған бос уәделер емес, ең алдымен, қазіргі кездегі өзекті мәселелерді шешетін нақты іс әрекеттер.
Сайлаушы жұмысқа берік қызметкерлерге, бизнес басшыларына және тәжірибелі мамандарға басымдық беруде. Осы тренд біздең елімізде де байқалады, мысалы Nur Otan партиясының өткізген сайлау ішілік іріктеуі - праймериз кезінде айқынырақ көрдік.
Әр аудан бойынша максималды дауыс жинаған адамдарға көз жүгіртіп өтетін болсақ – бұл сенімді тұлғалар, белгілі ірі кәсіп орындар немесе оқу ордаларының басшылары, ұзақ жылдар бойы қызмет жасап келе жатқанберік мамандар. Праймеризге танымал тұлғалар мен әлеуметтік желіде мыңдаған тыңдармандары бар «жұлдыздар» да қатысқан болатын, бірақ көбісі өте аз дауыс жинап, тіпті 50-ден де аса алмағандар болды.
Осы тұрғыдан алғанда, басқарушы партия әзірлеген 216 сайлауалды бағдарламаларының әрқайсысы белгілі бір аймаққа сілтеме жасай отырып, ұлттық экономикалық мақсаттар мен міндеттерді қолдана отырып, келесі өкілді органдарға (мәслихаттарға) сайлауда жеңіске жететін стратегия бола алады.
Индира Рыстина, саясаттанушы