Дәстүрлі түрде көрші Өзбекстан Орталық Азиядағы ең «туристік» ел болып саналады. Расында да, тарихқа бай ел, Самарқанд, Бұхара және т. б. сияқты ерекше мәдени көрікті орталықтар дүние жүзіне танымал. Өзбекстандағы туризм саласы бұрыннан үлкен үміт күттірген, қазір де сондай. Бірақ бұл қағаз жүзінде ғана екен, ал іс жүзінде жағдай басқаша болып шықты, деп хабарлайды energyprom.kz-ке сілтеме жасаған kazlenta.kz
Өзбекстан Республикасы Мемлекеттік статистика комитетінің ресми мәліметтері бойынша 2022 жылдың қаңтар–желтоқсан айларында Өзбекстанға туристік мақсатта 5,2 млн шетел азаматы барған, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 3,4 млн адамға немесе 2,8 есе көп. Статистикада жағдай керемет.
Әрі қарай — тереңірек, әзірге ескерту түрінде. Қазақстаннан бірден 1,6 млн барушы (туристер емес, барушылар деп атаймыз, себебін кейін түсіндіреміз) — бұл барлық барушылардың 30%-ға жуығы. Барушылардың тағы 1,5 млн-ы Тәжікстаннан, 1,4 млн Қырғызстаннан барған. Осы үш елден барғандар 4,4 млн, яғни Өзбекстанға барғандардың 84%-ын құрайды. Барғандардың тағы 11%-ы Ресей азаматтары екенін ескерсек, басқа елдерден барғандардың барлығы, соның ішінде мысалы ТМД және Орталық Азиядағы көрші Әзірбайжанды да қосқанда жалпы көрсеткіштің 5%-ын ғана құрайды. Орталық Азияның шын мәнінде туристік орталық болуы былайша айтқанда күмәнді.
Жалпы Өзбекстандағы туризм статистикасында шикіліктер көп екенін айта кету керек. Бір жерде жинақталған, толық талдауға және салыстыруға болатын жиынтық егжей-тегжейлі деректер берілмейді. Тек «туристердің» жалпы саны туралы деректер, мазмұны мен деректер жинау принципі шашыраңқы пресс-релиздер, деректері мәтін күйінде және тексеру мен талдау қиын тоқсан сайынғы есептер, осы тоқсандық есептер сияқты құрастырылған кей кезеңдерге арналған статистикалық жинақтар ғана. Кем дегенде, бұл ретте қазақстандық статистика көш ілгері: ҚР Ұлттық статистикалық бюросы толыққанды excel-жинақтар түріндегі барлық дерлік қажетті деректер ашық, талдауға болады.
Сонымен қатар маңызды көрсеткіш Өзбекстанға барушылардың бару мақсаты. Міне, 2022 жылдың қаңтар–қыркүйек айларының қорытындысы бойынша барушылардың 90%-ға жуығы туыстарына барған екен. Тағы да қайталаймыз: Өзбекстанға келген 10 адамның 9-ы туыстарына барған. Ал тек 7,4%-ы шын мәнінде туристік мақсатпен, демалысқа барған. Оның үстіне мұндай қатынас бір реттік құбылыс емес, жыл өткен сайын өзгермейтін тұрақты, қалыптасқан үрдіс (1,2,3).
Шын мәнінде, бұл статистика Өзбекстанның көп балалы отбасылары мен жақын туыстық байланыстары бар екенін көрсетеді, бірақ бұл ел шетелдіктер үшін тартымды туристік орын дегенді білдірмейді.
Оның үстіне, дәл осындай жағдай Өзбекстан азаматтарының өздеріне де тән. Мәселен, 2021 жылдың қаңтар–желтоқсан айларындағы мәліметтерге сәйкес, ішкі туристердің жартысы да өз туыстарына бару үшін саяхаттаған. 28%-ға жуығы шопингке барды, бұл ішкі туризмнің жоғары қарқынынан гөрі Өзбекстандағы бөлшек сауда және логистика мәселелерін көрсетеді. Ал Өзбекстан азаматтарының тек 12%-ы ғана өз елінде нағыз турист ретінде — демалу мақсатында саяхаттаған.
Өз азаматтары үшін нағыз туристік тартымды болмайынша, ешбір ел шетелдіктерді тарта алмайды, оны ішкі туризмді дамытудан бастау керек деп жазған болатынбыз. Осы жағын түсінбеу немесе елемеу Орталық Азия елдеріне тән дерт болса керек.
Бірақ Өзбекстандағы шетелдік «туристерге» оралайық. Тағы бір қызық сәт: «Дунё» АА хабарлауынша, 2022 жылдың қараша айында Өзбекстанға «туристік мақсатпен» 555,5 мың шетел азаматы барған. Оның ішінде 477,1 мың адам (85,9%) шекарадан жаяу өткен. Яғни, сол 10 барушылардың 9-ы туыстарына жаяу барған. Өзбекстанға бар болғаны 65,4 мың адам (11,7%) әуе көлігімен, 7,5 мың адам (1,4%) теміржолмен, 5,5 мың адам (1%) автомобиль көлігімен саяхаттаған.
Соңында, UzDaily.uz хабарлауынша, 2022 жылдың қараша айында Өзбекстанға Қазақстанның 164,7 мың азаматы «туристік мақсатпен» барған, оның ішінде 59,8 мың адам туыстарына, ал шын мәнінде туризм мақсатында барған (тіпті жаяу барған). Яғни демалыс пен демалыс үшін Өзбекстанға небәрі 2,5 мың адам (1,5%) барған. Ал Anhor.uz олардың 100 мың адамы (немесе 61%-ы) елге жалпы алғанда 24 сағаттан аз уақытқа барғанын және, сәйкесінше, Өзбекстанның заңнамасына сәйкес турист деп саналмайтынын қосады. Оның үстіне, басылымның жазуынша, мемлекеттердің құрлық шекарасында жүргізілген әлеуметтік сауалнамаға сәйкес, бұл қазақстандықтардың бір бөлігі Өзбекстанға жылына 40–50 немесе одан да көп рет барады, бұл Өзбекстанның «туризм» статистикасын толығымен құнсыздандырды.
Осылайша, туризмді дамытудың тиімділігі тұрғысынан Өзбекстанның статистикасы түкке тұрғысыз және олар нақты көрсеткіштен алшақ, қабылданған (немесе қабылданбаған) шараларға қарамастан туыстары болғандықтан жеке мақсатта келгендерді көрсетеді. Оның үстіне, бұл даулы статистикаға сәйкес, егер ол шынымен де елде бір күннен аз уақыт болған барушыларды ескерсек, бұл Өзбекстан заңнамасының өзі тұрғысынан мүлдем заңсыз.
Мұндағы мәселелердің түбірі тіпті «қағаздағы» сандарда емес, қате деректер мәселені көруге мүмкіндік бермейді, яғни оны шешу мүмкін болмайды. Қазақстанның статистикасы, ең болмағанда, осыған байланысты, адастырмайды және біздің республикада «қағаздағы» емес, шынайы туризмді дамытуға көмекші бола алады деп үміттенуге болады.